Antybiotyki
Taxonomy: Dzieci, Styl życia i profilaktyka, Zdrowie Dziecka
Co to jest antybiotyk?
W roku 1928 szkocki mikrobiolog Alexander Fleming przez pomyłkę nie zamknął płytki, na której rosły bakterie, w wyniku czego doszło do jej zanieczyszczenia zarodnikami pleśni. Flemming zauważył, że wokół kolonii pleśni bakterie przestały rosnąć. Obserwacja, że pleśń – Penicillium – produkuje substancję zabijającą bakterię – gronkowca złocistego – stała się punktem wyjścia izolacji pierwszego antybiotyku czyli penicyliny, która swą nazwę zawdzięcza właśnie nazwie pleśni, z której została wyizolowana.
Choć pierwsze antybiotyki wprowadzono do użycia w latach trzydziestych i czterdziestych ubiegłego wieku, od stuleci przeciwbakteryjne właściwości różnych substancji wykorzystywane były w medycynie ludowej. Tradycyjny sposób leczenia ran pajęczyną wymieszaną z przeżutym chlebem bazował na kilku mechanizmach. Po pierwsze na pajęczynach w naturalnym środowisku osadzają się zarodniki pleśni, więc aby nie mogły one zniszczyć pajęczyny, zawiera ona bakteriobójcze substancje. Po drugie sama pleśń w chlebie mogła się rozwijać i wytwarzać produkty antybakteryjne, a dodatkowo jeszcze ślina zawiera lizozym, który ma działanie antybakteryjne.
Słowo antybiotyk pochodzi z greki – anti=przeciw oraz bios=życie. Terminem antybiotyk określano początkowo substancje produkowane przez drobnoustroje, a działające zabójczo na inne drobnoustroje. Oprócz pleśni naturalne antybiotyki produkują też niektóre bakterie. Potem naturalne antybiotyki zaczęto poddawać chemicznym modyfikacjom, uzyskując antybiotyki półsyntetyczne lub odtwarzać naturalnie występujące związki chemiczne, co daje antybiotyki syntetyczne. Są też w użyciu substancje o działaniu antybakteryjnym stworzone w pełni przez człowieka, nieposiadające wzorca w naturze. Substancje te powinno się nazywać chemioterapuetykami, a nie antybiotykami, często jednak w języku potocznym nazwa antybiotyk rozszerzana jest na wszystkie leki przeciw drobnoustrojom.
Dzięki antybiotykom możemy leczyć infekcje, które stanowiły kiedyś śmiertelne zagrożenie dla człowieka. Bezsprzecznie antybiotyki stanowią największe osiągnięcie medycyny w XX wieku.
Jak działają antybiotyki?
Działanie antybiotyków opiera się na hamowaniu procesów niezbędnych do przeżycia i namnażania się bakterii, takich jak na przykład budowa ściany komórkowej lub inne mechanizmy nie obecne w komórkach ludzkich. Dzięki temu antybiotyki są wybiórcze, zapewniając pożądane działanie przeciwbakteryjne nie uszkadzają komórek człowieka. Antybiotyki mogą działać bakteriostatycznie (czyli tylko hamować rozmnażanie bakterii) lub bakteriobójczo. Czasem efekt działania antybiotyku zależy od podanej dawki.
Po co nam tyle rodzajów antybiotyków?
Antybiotyki mają bardzo różną budowę chemiczną i nie każdy antybiotyk działa na każdą bakterię. Bakterie posiadają naturalne mechanizmy obrony przed antybiotykami. Wiadomo, że pewne antybiotyki nie mają szansy zadziałać na wybrane rodzaje bakterii, choć świetnie radzą sobie z innymi ich rodzajami. Niektóre antybiotyki działają na bardzo ograniczoną liczbę gatunków bakterii – mówimy wtedy, że mają wąskie spektrum działania. Inne działają na wiele różnych bakterii – są to antybiotyki o tak zwanym szerokim spektrum. Antybiotyki mogą być podawane doustnie, domięśniowo lub dożylnie, a także w postaci leków działających miejscowo: kropli, kremów, maści czy sprejów.
Czy lekarz powinien wykonać jakieś badania, żeby wiedzieć, jaki antybiotyk zastosować?
Niekoniecznie. Większość chorób bakteryjnych leczonych w warunkach przychodni ma typowe objawy i rozpoznanie można postawić na podstawie wywiadu i badania pacjenta. W Polsce większość infekcji wywoływanych jest przez określone gatunki bakterii (na przykład wiadomo, że angina najczęściej powodowana jest przez paciorkowca). Ten rodzaj podejścia nazywany jest leczeniem empirycznym – na podstawie doświadczeń wiemy, że dany antybiotyk powinien być skuteczny. Na podstawie badań prowadzonych w całym kraju co roku ustalane są wytyczne (w Polsce zajmują się tym eksperci z Narodowego Instytutu Leków), jakie antybiotyki i w jakiej kolejności powinny być stosowane w określonych sytuacjach klinicznych. Badania bakteriologiczne wykonywane są tylko w niektórych przypadkach, podobnie jak badania krwi, takie jak morfologia czy CRP, które mogą dostarczyć dodatkowych informacji, kiedy nie ma pewności, co do tego czy to bakterie są przyczyną dolegliwości.
Działania uboczne antybiotyków
Działania uboczne antybiotyków można podzielić na trzy główne grupy. Toksyczność wobec narządów, takich jak nerki, szpik kostny czy wątroba. Toksyczności charakterystyczne są dla danej grupy leków lub poszczególnych preparatów. Druga grupa to reakcje alergiczne, a trzecia to działanie na prawidłową florę bakteryjną człowieka. Antybiotyki mogą prowadzić do dysbakteriozy, czyli zaburzenia prawidłowego składu flory jelitowej (dotyczy zwłaszcza antybiotyków podawanych doustnie), dróg rodnych czy gardła i nosa. Im szersze spektrum antybiotyku tym większe zagrożenie, ze spowoduje dysbakteriozę. W czasie kuracji antybiotykiem wskazane jest stosowanie probiotyków czyli wyselekcjonowanych szczepów bakterii lub drożdży, które wspierają prawidłowy skład flory jelitowej.
Oporność bakterii na antybiotyki
Bakterie posiadają mechanizmy uodparniające je na działanie antybiotyków. Niektóre z tych mechanizmów są cechą stałą danego gatunku bakterii, a niektóre mogą powstawać na drodze mutacji. Wyobraźmy sobie taką sytuację: wśród intensywnie rozmnażających się bakterii dochodzi do powstania mutacji, która czyni jedną bakterię nieco bardziej odporną na działanie antybiotyku. Lek ten zostaje zastosowany – początkowo giną bakterie mniej odporne, a na końcu te bardziej odporne. Jeśli podamy za małą dawkę leku lub podawany będzie on za krótko to po zniknięciu bakterii wrażliwych może pozostać szczep o zwiększonej oporności na dany antybiotyk, który będzie zajmował miejsce bakterii wrażliwych na antybiotyki. Szczepy bakterii opornych na działanie wielu, a nawet prawie wszystkich antybiotyków, to ogromny problem we współczesnych szpitalach. Coraz częściej też oporne szczepy bakterii bytują w ogólnej populacji ludzi, stając się przyczyną infekcji także poza szpitalami. Do rozwoju lekooporności drobnoustrojów przyczyniło sie też masowe stosowanie antybiotyków w hodowli zwierząt. Aktualnie stosowanie antybiotyków w paszach dla zdrowych zwierząt zostało w Unii Europejskiej zabronione.
Jak odpowiedzialnie stosować antybiotyki?
Koniecznie trzeba pamiętać, że antybiotyki działają tylko na bakterie. Antybiotyki nie leczą chorób wirusowych: grypy, przeziębienia, ostrych zapaleń gardła i oskrzeli!
Antybiotyki to leki, które powinny być stosowane tylko na zalecenie lekarza i zgodnie z tymi zaleceniami. Nie wolno przerywać leczenia antybiotykiem, kiedy osoba leczona poczuje się lepiej. Nie wolno również na własną rękę stosować antybiotyku pozostałego po poprzedniej kuracji. Dawka i czas kuracji antybiotykiem powinny być ustalone przez lekarza. Antybiotyk należy przyjmować o określonych godzinach. Nie przestrzeganie godzin przyjęcia antybiotyku może prowadzić do spadku stężenia antybiotyku we krwi i zniweczyć skuteczność leczenia. W tzw. lecznictwie otwartym, czyli przychodniach, gabinetach lekarskich, zaleca się stosowanie antybiotyków o możliwie wąskim spektrum, a leczenie powinno być zawsze zaczęte od możliwie najprostszego, najstarszego antybiotyku, który ma szansę być skuteczny, zachowując nowsze antybiotyki o szerokim spektrum do leczenia pacjentów najciężej chorych, w warunkach szpitalnych.
Problem antybiotykooporności jest aktualnie jednym z największych problemów zdrowia publicznego. Coraz częściej dowiadujemy się o wykryciu kolejnej "superbakterii", na którą działa już tylko jeden znany antybiotyk. Opracowywane są nowe antybiotyki, trwa swoisty wyścig zbrojeń, w którym jednak możliwości znajdowania nowych antybiotyków powoli sie wyczerpują. W latach 1945-65 wprowadzono aż 14 nowych grup antybiotyków, przez ostatnie 20 lat – zaledwie dwie. Koszt opracowania jednego nowego antybiotyku szacuje się na około 800 mln dolarów. Łatwiej jest chronić antybiotyki, niż tworzyć nowe!
Pamiętajmy też, że w walce z bakteriami nadal aktualne są proste metody takie jak mycie rąk i przestrzeganie innych zasad higieny. Użycie antybiotyków mogą zmniejszyć też szczepienia ochronne przeciwko chorobom bakteryjnym.
W Polsce działa Narodowy Program Ochrony Antybiotyków przy Narodowym Instytucie Leków. Osiemnastego listopada obchodzimy Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach.
Opracowanie:
dr med. Katarzyna Ruckemann-Dziurdzińska,
specjalista pediatrii
Literatura:
1. Strona internetowa Narodowego Programu Ochrony Antybiotyków - www.antybiotyki.edu.pl